در دهانه دره «هزار مسجد» واقع در 35 كيلومتري شمال غربي كلات نادري و 150 كيلومتري جنوب شرقي درگز در جائي كه امروز به نام «لاين نو» شهرت دارد ، آثار و بقاياي يك شهر كوچك اسلامي متعلق به حدود 1000 سال پيش قابل تامل و مطالعه مي باشد،جائي كه بي گمان در افق تاريخي مورد اشاره حلقه ارتباطي پراهميتي بين مراكز مهم تر نيشابور، مرو و افراسياب (سمرقند) بوده است.

البته "تپه باستانی نادری" در نزدیکی حاجی آباد قدمتی بس کهن تر دارد و بررسی مواد فرهنگی سطحی پیشینگی آن را به دوران ساسانی می رساند.

   لاين نو امروزه روستا ـ شهري آباد و پر رونق است كه ساكنانش حدود دهه چهل هجري شمسي (60 ميلادي) و پس از رفع برخي ناامني هاي آن دوران از ميان كوهستان امن و سربفلك سائيده هزار مسجد و جائي كه امروزه «لاين كهنه» ناميده مي شود.

به دهانه اين دره و مكان فعلي لاين نو كوچ كردند و بنيانگذار اين روستا ـ شهر شدند كه به دليل موقعيت بسيار خوب طبيعي و وجود منبع لايزال آب رودخانه لاين به سرعت رو به انتشار ، توسعه و پيشرفت نهاد.

 لاين نو در گذشته به «حسن آباد» شهرت داشت و عموما" از توابع حكومت محلي كلات نادري بوده است. در حال حاضر روستا- شهر لاين نو و ... روستاي ديگر در امتداد رودخانه لاين قرار گرفته اند و عمده مشغله اهالي آن كشاورزي ديم ،باغداري پررونق و شاليكاري پردرآمد و محصول برنجي معطر و خوش طعم معروف به همين نام مي باشد.

 در دهه هفتاد كه نگارنده این سطور در حال تحصيل در رشته باستان شناسي دانشگاه تهران بود، در بررسيهاي سطحي، محوطه نسبتا وسيعي از زمين هاي پشت (غرب) پاسگاه انتظامي لاين نو داراي قطعات سفال نسبتا زيادي از نوع موسوم به «سبك نيشابور» برخورد نمود كه حكايت از تمركز ساختار شهري تاريخي در اين محدوده بود. سفالها عموما" از نوع لعاب با پوشش گلي (slip) ، نقش كنده زير لعاب ، لعاب پاشيده و كتيبه دار (خط كوفي اوليه) و … مي باشد و قطعه اي نيز از تزئينات معماري (احتمالا) در اين پيمايش هاي سطحي بدست آمد.

سرگذشت "منطقه لاین" در سده های متاخرتر

در اوائل دوران صفویه به اراده شاه اسماعیل جمعیت قابل توجهی از کرد(=کرمانج)های غرب ایران برای حفظ و حراست از مرزهای شمال خراسان بزرگ به این مناطق کوچانده شدند.انتشار طوایف جدید وارده به خراسان شمالی که بیشتر به دامداری اشتغال داشتند،  با گذشت زمان به منطقه هزارمسجد نیز گسترده شد.

قدیمیترین سند موجود در خصوص کرمانج های منطقه لاین سندی است مبنی بر اینکه قسمتی از مزارع و مراتع ابیورد متعلق به کردهای شیخوانلو بوده است. در این سند از زمینها، عناوین و حدوی اسم برده می‌شود که تا به امروز هنوز کاربرد دارند. متن این سند به شرح زیر میباشد:

«غرض از این نوشته آنکه مرهون نمودند و اقرار معتبر شرعی شد رفعت و معالی پناهان افراسیاب بیگ و مرتضی قلی بیگ و باقی ورثه مرحمت پناه فولاد بیگ آقا {....؟} همگی و تمامی از جمله چهار سم از {...؟} سه سهم مزرعه شورابه که واقست در شمرند مع حدود اربعه حدی {...؟} شورابه‌ی خرد و حدی باغ چشمه و حدی به کهلاب {منظور روستای کالو امروزی است} و حدی به تکیه عبدی. حدی به کرناباد با کل توابع و لواحق دیمجه‌زار و کوهسار مزرعه‌ی مزبور به رفعت آثاران حسین خان آقا، نقدعلی آقا و مولانا الله ویردی ولدان مرحوم المغفور ذوالفقار آقا شیخوانلو به مبلغ سه تومان و پنجهزار دینار عراقی النصفه تاکید{؟}الاصل تومانی هفت هزار پانصد دینار به مدت سه سال شمسی کامل اقساط ...... این چند جمله جهت سند قلمی شد تا وقت حاجت حجت باشد و کان ذلک فی التاریخ 17 شهریور جمادی الثانی سنه 1088».

پای سند مهر «افراسیاب بن فولاد » و برادرش مرتضی قلی و مهر دیگر این چنین است: «بدل مهر علی دارد محمد » که احتمالاٌ مربوط به محمد نامی بوده است که دل به مهر حضرت علی‌بن‌ابیطالب (ع)داشته است.وامضای محمد حسین مارشک – و شهادت عوض آقا ولد الله ویردی ساکن کلوجو. شاهد است سلطانعلی ولد صحبت قلی مارشکی – شهد بما فیه .. محمد فاضل .(برگرفته از: کتاب ارزشمند" حرکت تاریخی کرد به خراسان" استاد کلیم الله توحدی پژوهشگر پیشکسوت کرمانج )

در مورد اولین ساکنان کرد منطقه لاین همه معمرین و ریش سفیدان متفق القول به سیصد مال (خانوار) کرد "صوفیان" اشاره می‌کند که اول بار به این حدود وارد شده و متوطن گردیدند. گشت و گذاری هرچند کوتاه در میان سنگ قبور قبرستان‌های تاریخی کردهای منطقه نیز این قول را تایید می‌کند و نگارنده نی به کرات پسوند طایفه‌ای «صوفیان یا صوفیانلو» را در انتهای اسامی متوفیان بر روی کتیبه سنگ قبور متقدم این قبرستان‌ها مشاهده کردم. اسنادی در دست است که نشان می‌دهد طایفه صوفیانلو در دوره صفویه در حدود قوچان استقرار داشته‌اند و به احتمال قریب به یقین طایفه صوفیان لو لاین نیز در اواخر این دوره از منطقه قوچان به هزارمسجد(لاین) کوچانیده شده‌اند.

جامعه کرمانج های منطقه لاین از دوران قاجاری به این سو در ابتدا تحت  سرپرستی و نفوذ "خان" و" بیگ "محلی اداره می شد که اکبرخان بیگ (پدر)و آقالر بیگ صوفیان(فرزند) آخرین بیگ لاینی ها در این رابطه بودند و در ادامه تحت نفوذ حکومت محلی کلات(جلایر ها) و سرانجام باگذشت زمان بطور مستقیم تحت اداره حکومت ایالتی خراسان قرار داشتند و معمولا" شخصی بعنوان کدخدا،نایب،مباشر و سرانجام دهدار انتخاب و مسئولیت اصلی ارتباط با حکومت مرکزی و دولت را عهده دار بودند.

 

از اوایل قرن حاضر شمسی ساکنان قلعه لاین کهنه با رفع تهدید ترکمن تازی از حدود شمالی تمایلی به خروج از حصار طبیعی لاین کهنه و استقرار در دامنه های شمالی و زمینهای هموارتر لاین و کرناوه و.. پیدا کردند و بمرور روستاهای کرناوه(شور و شیرین) ،سنگدیوار ، پلگرد،بابارمضان، رباط و.... شکل گرفتند.البته روستاهای تیرگان و نیز خاکستر قدمتی بیشتر دارند.آبادی "حسن آباد"(لاین نو بعدی) هم از گذشته های نسبتا" دورتری وجود داشت بویژه که قلعه ای قدیمی تر را هم – بگواه معمران لاین و از جمله حاج ذوالفقار جلایر – بنام صآوی قلعه( شاید هم صاین قلعه؟)- در همین حدود مرکزی لاین نو بیاد می آورند.

در سال  1356 (هجری قمری =1314شمسی) ریش سفیدان لاین (کهنه) بنظر تحت اراده حکومتولایتی تصمیم بهجابجائی  جمعیت به دامنه ها و مشخصا" حاجی آباد فعلی می گیرند که بهر دلیلی این تصمیم محقق نشد!اما در دهه چهل شمسی بزرگان لاین این ایده را عملیاتی کرده و حدود حسن آباد را برای این اتفاق انتخاب کردند که  حاج ذوالفقار جلایر را باید معمار اصلی این ایده دانست.از آن زمان روستای لاین نو پایه گذاری گردید و همچنان که شاهد هستید با سالها تلاش و همت و پایداری اهالی زحمتکش منطقه ،امروزه رونق بخش هزارمسجد به مرکزیت لاین درخششی افتخارآمیز یافته است و دور نیست که با ارتقاء رسمی" لاین" به "شهر" زمینه شکل گیری کانون مدنی و فرهنگی بزرگتری درخور این پیشینه و همت و پایداری ساکنانش فراهم گردد.

    قدیر افروند - باستان شناس و پژوهشگر لاینی(برگرفته از کتاب "در جستجوی تاریخ لاین"-آماده چاپ)